خصوصی سازی چیست

همه شنیده ایم که می گویند باید :صنعت، خدمات، آب و برق، اتوبوسرانی و … خصوصی سازی شود. چرا؟این کار چه فایده ای دارد؟آیا یک اصل است یا جای بحث دارد؟ این یک اصل است و جای بحث ندارد. زیرا مزایای آن قابل توجه است و موفقیت معجزه آسای آن به اثبات رسیده است. فقط باید درست اجرا شود.

خصوصی سازی چیست ۱) تعریف خصوصی سازی

از واژه خصوصی‌سازی تعاریف متعدد و گوناگونی شده است نظیر «خصوصی سازی فرآیندی است که طی آن دولت امکان انتقال وظایف و دارایی‌های خود را به بخش خصوصی فراهم می‌کند» و «خصوصی سازی به معنی برقراری نظام جدید بر اساس مکانیزم‌های بازار و در نتیجه دگرگونی و تحول در ابعاد مختلف اقتصاد است». خصوصی سازی در مفهوم اشاعه فرهنگی یعنی فراهم کردن زمینه افزایش مشارکت مردم در کلیه سطوح در امور اقتصادی جامعه. از این رو خصوصی سازی اصطلاحی فراگیر و متنوع است که به کنترل عملیاتی و مالی مؤسسات دولتی و واگذاری به بخش خصوصی اشاره می‌کند. به عبارت دیگر خصوصی سازی حذف هر نوع کنترل و دخالت در برقراری مکانیزم عرضه و تقاضا است. انتقال مالکیت یا کنترل بنگاه‌های اقتصادی از دولت به بخش خصوصی را هم می‌توان به عنوان تعریف خصوصی سازی پذیرفت.

با نگاهی به تعاریف متعدد خصوصی سازی می‌توان مفاهیمی از قبیل بهبود عملکرد، انتقال مالکیت و مدیریت، آزادسازی، بازارگرا کردن بنگاهها و اقتصاد، ایجاد شرایط رقابت‌ کامل و حذف مقررات دست و پا گیر دولتی را نیز از جمله مفاهیم خصوصی سازی دانست. با در نظر گرفتن این مفاهیم می‌توان یک تعریف مشترک و کلی را از واژه خصوصی سازی ارائه کرد: «خصوصی سازی فرآیندی است که طی آن کارایی مکانیزم بازار، حیات دوباره پیدا می‌کند و عملکرد فعالیت اقتصادی دولت و بخش عمومی در محک آزمون قرار می‌گیرد و طی این فرآیند می‌تواند منجر به محدود شدن مالکیت یا مدیریت برخی از واحدهای اقتصادی تحت تملک دولت و واگذاری آن به مکانیزم بازار شود».

خصوصی سازی چیست ۲) هدف از خصوصی سازی

 مهم‌ترین اهداف خصوصی سازی که بیشتر مورد توجه و استفاده قرار گرفته‌اند عبارتند از:
۱- افزایش رقابت و بهبود کارایی در مدیریت و عملیات مؤسسات اقتصادی
۲- کاهش نقش مستقیم دولت در فعالیت‌های اقتصادی
۳- تقلیل هزینه‌های بودجه‌ای دولت ناشی از پرداخت یارانه و هزینه‌های سرمایه‌ای
۴- توسعه بازارهای سرمایه‌ داخلی و دستیابی به سرمایه، تکنولوژی و منابع مالی خارجی
آنچه از فرآیند خصوصی سازی مورد انتظار است اصلاح، استقلال و انعطاف‌پذیری لازم در نظام مدیریت و انتقال مالکیت واحدهای دولتی به اشخاص حقیقی و حقوقی است. بنابراین خصوصی سازی هنگامی می‌تواند منجر به افزایش کارایی داخلی بنگاه‌ها و مؤسسات دولتی شود که انتقال مالکیت را در پی داشته باشد. در غیر این‌صورت مهم‌ترین هدف خصوصی سازی یعنی (افزایش کارایی )نادیده گرفته‌شده است.

خصوصی سازی بنگاه‌ها و مؤسساتی که دارای شرایط انحصاری هستند اگرچه واگذاری این واحد‌ها باعث افزایش کارایی داخلی بنگاه‌ها و مؤسسات اقتصادی می‌شود ولی ممکن است باعث کاهش کارایی تخصیص منابع در سطح کلان شود زیرا انحصارات بخش خصوصی در صورت قدرتمند شدن همواره این خطر را به همراه داشته که تخصیص بهینه منابع در سطح جامعه را دچار اختلال کند و از قدرت انحصاری خود به نفع منافع فردی و گروهی استفاده کنند. بنابراین اگر نتوان بنگاه‌ها و مؤسسات خصوصی شده را در وضعیت و شرایط رقابتی قرار داد، باید یک جابجایی میان افزایش کارایی داخلی بنگاه و کارایی تخصیص منابع را پذیرفت.

به هر حال باید به نقش رقابت در فرآیند خصوصی سازی توجه ویژه شود. ایجاد فضای رقابتی مهم‌ترین مزیت، بهترین شاخص و نشانه حیات نظام اقتصادی است و هر عاملی که مانع از ایجاد شرایط رقابت در بازار شود کارکرد سالم مکانیزم بازار را مختل کرده و موجب عدم کارایی در اقتصاد حاکم می‌شود. خصوصی سازی با تعریف فرصت‌های جدید برای مشارکت بخش خصوصی و فعالیت‌های اقتصادی و کاهش حجم تصدی گری‌های دولت سروکار دارد. به عبارت دیگرهدف از خصوصی سازی چیزی جز اصلاح ساختار دولت و حذف انحصار نخواهد بود. بنابراین اجرای خصوصی سازی به هر هدف دیگری جز این موارد نمی‌تواند منطقی و یا لااقل اقتصادی تلقی شود.

خصوصی سازی چیست ۳) مزایای خصوصی سازی

خصوصی سازی چه برای دولت چه مردم مزایای فراوانی دارد که از جمله آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

مزایای خصوصی سازی – بهبود کارایی

بحث اصلی خصوصی سازی این است که شرکت های خصوصی با انگیزه کسب سود بیشتر ، با توجه جدی به استفاده بهینه از منابع، هزینه ها را به صورت قابل توجهی کاهش می دهند و از این رهگذر کارایی بالاتری را به ثبت می رسانند. برخلاف صنایع دولتی که معمولاً سودی را بین مدیران خود تسهیم نمی کنند، مدیران بنگاه های خصوصی به دلیل اهداف و انتظارات طبیعی سهامداران در راستای کسب سود و ارتباط معنی داری که تامین این انتظارات با حفظ شغل و مزایای جبران خدمتشان دارد، به ایجاد سود حداکثری علاقه مندی بالایی نشان می دهند. از همین رو شرکت های خصوصی در اغلب موارد– درقیاس با بنگاه های دولتی– به کاهش مستمر هزینه ها از طرق مختلف و در راستای کارایی بیش از پیش حساسیت بالایی نشان می دهند. این موضوع در عمل نیز تجربه شده و مصادیق متعددی در اثبات آن وجود دارند. برای مثال شرکت های مخابرات و حمل و نقل هوایی بریتانیا پس از خصوصی سازی درجات قابل توجهی از بهبود کارایی و افزایش سودآوری را ثبت نمودند.

مزایای خصوصی سازی – عدم وجود مداخله سیاسی

تجربه موجود کشورهای مختلف نشان دهنده این واقعیت است که بخش قابل توجهی از تصمیمات و رفتار مدیران دولتی غالبا تحت تاثیر فشارهای سیاسی شکل می گیرد تا براساس ملاحظات جدی و عمیق اقتصادی و تجاری. مثال های بسیاری وجود دارد که بنگاه های دولتی به استخدام تعداد زیادی از افراد مبادرت ورزیده اند که اساسا نیازی به آن ها نداشته اند و تمایلی به حذف کارکنان ناکارآمد و اضافی خود نیز نشان نمی دهند. ساده ترین و واضح ترین دلیل این موضوع وعده های سیاسی دولت ها جهت ایجاد اشتغال – دست کم برای هواداران خود – و یا تبلیغات منفی بیکارشدن شاغلین بخش دولتی است. بنابراین بنگاه های دولتی اغلب کارکنان زیادی در استخدام دارند که الزاما به حضورشان در شرکت نیازی نبوده و همین ناکارامدی آن ها را به ارمغان می آورد. این درحالی است که سهامداران خصوصی همواره با انگیزه کسب سود بالاتر توجه وافری به اصول ومبانی تجارت و تولید از جمله کسب رضایت مصرف کننده نشان می دهد و تصمیمات روزمره خود را با منافع و انگیزه های سیاسی کوتاه مدت در نمی آمیزد.

مزایای خصوصی سازی – نگاه کوتاه مدت سیاسی

دولت ها ممکن است بیش از هر چیز دیگر به موضوع انتخابات بعدی فکر کنند. به تبع همین امر احتمال زیادی وجود دارد تا مدیران بنگاه های تحت تملک دولت نیز به سرمایه گذاری های مرتبط با بهبود زیرساخت ها که بنگاه ها را در بلندمدت منتفع می سازد ، توجهی ننموده و منابع را مستقل از مبانی کارشناسی به سوی پروژه هایی که میزان محبوبیت بالاتر – ولو آنی – و جذب آراء بیشتر برای دولت را باعث می شود، هدایت نمایند. درحالی که بخش خصوصی بیشتر به حیات بلندمدت خویش می اندیشد و ازهمین رو به صورت مستمر سعی دارد تا بر روی پروژه هایی سرمایه گذاری نماید که با تضمین حضورش در بازار سود را نیز بیشینه نماید.

مزایای خصوصی سازی – بهبود عملکرد به واسطه فشار سهام داران

مدیریت بنگاه های خصوصی به صورت مستمر تحت نظارت سهام داران با انگیزه ای هستند که همواره توسعه بیش از پیش شرکت را مطالبه می نمایند و همزمان هیچ گونه اتلاف منابع و هدررفت فرصت ها را نیز به سادگی نمی پذیرند که همین امر موجب عملکرد بهتر ایشان می گردد. به عبارت دیگر مدیران این دسته از شرکت ها با مشاهده کوچکترین ناکارایی مورد مواخذه سهامداران قرار خواهد گرفت. درحالی که مدیران بنگاه های دولتی چنین فشاری را بر روی خود احساس نمی کنند و بیشتر به دنبال جلب رضایت گروه های سیاسی تاثیر گذار می باشند تا افزایش کارایی، بهره وری و نهایتا بازدهی و سود آوری و از همین رو به آسانی تبدیل به مجموعه ای ناکارآمد می شوند.

مزایای خصوصی سازی – افزایش رقابت

معمولاً خصوصی سازی با رفع انحصارهای دولتی در کنار مقررات زدایی همراه است. این امر به بنگاه های بیشتری اجازه ورود به صنعت را می دهد که یکی از پیامدهای آن افزایش رقابت در بازار می باشد. رقابتی که می تواند با تحریک نوآوری و خلاقیت شرکت ها به بزرگترین عامل بهبود در کارایی وارتقاء بهره وری و نهایتا کیفیت خدمات و محصولات تولیدی بدل شود. البته خصوصی  سازی لزوماً رقابت را افزایش نمی دهد و این مساله تا حدودی به ماهیت بازار هم بستگی دارد. بعضی بازارها از جمله بازار آب شرب دارای انحصار طبیعی هستند و در بعضی بازارها همچون صنعت راه آهن نیز رقابت بسیار اندکی وجود دارد.

مزایای خصوصی سازی – افزایش درآمد دولت از طریق فروش دارایی ها

فروش دارایی ها به بخش خصوصی درآمد قابل  ملاحظه ای برای دولت ها ایجاد می کند که می تواند از طریق تامین مالی اجرای سیاست های توسعه ای کمک شایان توجهی به آن ها نماید.

خصوصی سازی چیست ۴) معایب خصوصی سازی

خصوصی سازی در کنار مزیت های فراوانی که دارد معایبی نیز دارد که عبارتند از:

معایب خصوصی سازی – به مخاطره افتادن نفع جمعی

صنایع زیادی هستند که خدمات عمومی مهمی مانند بیمه سلامت، آموزش و حمل ونقل عمومی را ارائه می دهند. بسیاری معتقدند که در این دسته از صنایع، انگیزه سود نبایستی هدف اصلی بنگاه ها و صنعت باشد. این گروه بزرگ مثال های متعددی ازجمله بیمه سلامت را در اثبات مدعای خود طرح و از این که به واسطه خصوصی سازی، اولویت اصلی این صنایع به کسب سود اختصاص یابد، ابراز نگرانی می کنند.

معایب خصوصی سازی – از دست دادن سودهای بالقوه از جانب دولت

اسناد مالی نشان دهنده این است که تعداد زیادی از بنگاه های خصوصی شده به ویژه در کشورهای توسعه یافته نسبتاً سودآور بوده اند. به این معنی که دولت ها با خصوصی سازی این صنایع سودهای قابل توزیع آن ها را نیز به نفع سهامداران ثروتمند از دست می دهند.

معایب خصوصی سازی – ایجاد انحصار طبیعی و مشکل بودن مدیریت تنظیم انحصارهای خصوصی

شواهد و تجارب جهانی نشان می دهد که خصوصی سازی در برخی صنایع باعث ایجاد انحصارهای خصوصی شده است. برای مثال آب شرب لوله کشی و یا احداث خط راه آهن هزینه ثابت قابل توجهی دارد که عرصه را برای ورود بنگاه های جدید و رقابت تنگ می نماید. بنابراین خصوصی سازی چنین صنعتی تنها یک انحصار خصوصی را ایجاد می کند که ممکن است مشوق تعیین قیمت های بالاتر برای استثمار مصرف کنندگان باشد. جلوگیری از سوء استفاده از قدرت انحصاری، نیاز به تنظیم و نظارت مستمر توسط دولت خواهد داشت که می تواند بسیار پیچیده باشد و یا یا ناکارآمد باشد. ازهمین رو بسیاری چنین طرح می کنند که یک انحصار دولتی به مراتب بهتر از یک انحصار خصوصی است که ممکن است زمینه استثمار مصرف کنندگان را فراهم نماید!

معایب خصوصی سازی – تکه تکه شدن صنایع

خصوصی سازی در برخی صنایع ممکن است به تکه تکه شدن آن ها بیانجامد که کمترین آثار منفی آن کاهش بازده نسبت به مقیاس و افزایش پچیدگی مدیریت صنعت می باشد. برای مثال خصوصی سازی راه آهن درانگلستان باعث تجزیه شبکه یکپارچه راه آهن به شرکت های زیرساخت و عملیات راه آهن متعدد شد و این مسئله ناهماهنگی گسترده و ایجاد مناطقی را موجب شد که هیچ شخصی مسولیت آن ها را برعهده نمی گرفت.

معایب خصوصی سازی – افتادن در دام کوتاه مدت گرایی

همان طور که ممکن است مدیران دولتی براساس فشارهای موردی و اهداف کوتاه مدت همچون الزامات مربوط به انتخابات منافع بلند مدت و اساسی تر بنگاه را نادیده بگیرند؛ مدیران شرکت های خصوصی نیز ممکن است در دام کوتاه مدت گرایی گرفتار شوند. به عبارت دیگر این احتمال نیز وجود دارد تا مدیران بنگاه های اقتصادی برای جلب سریع تر رضایت سهامداران با غافل شدن از تمرکز و سرمایه گذاری در پروژه های آینده نگرانه، به دنبال راهبردهایی باشند که می تواند سودهای کوتاه مدت و آنی را به دنبال داشته باشد.

خصوصی سازی چیست ۵) سابقه خصوصی سازی در ایران

شروع برنامه‌های خصوصی سازی در ایران به پیاده سازی الگو و سیاست‌های تعدیل اقتصادی صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در دوران سازندگی بر می‌گردد. پس از انقلاب (که منجر به دولتی شدن بخش عظیمی از اقتصاد ایران شد) به تدریج حجم دولت بزرگتر شد. در دوران سازندگی و با اجرای سیاست‌های تعدیل اقتصادی و پیاده سازی الگوی خصوصی سازی دیکته شده از سوی سازمان‌های بین‌المللی برای برون رفت از بحران‌ها و دستیابی به رشد اقتصادی مناسب نخستین گام‌ها در جهت کاسته شدن از نقش دولت در بازار و اقتصاد برداشته شد. برای یک خصوصی سازی موفق حداقل نباید توان و کارایی بخش خصوصی از دولت کمتر باشد چرا که در غیر این‌ صورت هدف اصلی از خصوصی سازی که همان افزایش کارایی است محقق نمی‌شود.

چکیده
در مفهوم عام و گسترده، خصوصی سازی در صنایع دولتی « کاهش فعالیتهای اقتصادی دولت و یا از میان برداشتن همه فعالیتهای اقتصادی دولت » است. در مفهوم خاص و محدود، خصوصی سازی به معنی « واگذاری مالکیت صنایع دولتی به بخش خصوصی » است. عموماً دو دلیل و یا دو هدف برای واگذاری صنایع دولتی به بخش خصوصی ارائه می گردد:
۱- کاهش مسئولیتهای دولت و خارج سازی صنایع دولتی از حیطه مدیریت دولت .
۲- کاهش بار مالی صنایع دولتی بر بودجه کشور.
خصوصی سازی معایب و مزایای بسیاری دارد که در این مطلب یه طور مفصل راجع به آنها صحبت کردیم امیدواریم برای شما کاربران عزیز مفید بوده باشد.